Klimaatveranderingsarcheologie
Wat als de sleutel tot onze toekomst diep in ons verleden ligt? Nee, dit is niet de openingszin van een sciencefictionfilm, maar die van een artikel over klimaatveranderingsarcheologie! In dit artikel deelt Erinn Tjorven hoe archeologie ons niet alleen kan helpen begrijpen waar we vandaan komen, maar ook hoe we beter kunnen omgaan met de uitdagingen van klimaatverandering.
Wat is klimaatveranderingsarcheologie?
Archeologie kan je samenvatten als de studie van de menselijke geschiedenis en prehistorie door middel van opgravingen en analyse van fysieke overblijfselen zoals bijvoorbeeld potscherven, muren, juwelen etc. Klimaatveranderingarcheologie onderzoekt hoe vroegere beschavingen omgingen met klimaatveranderingen.
In tijden van klimaatcrisis kunnen we veel leren van het verleden. Door opgegraven overblijfselen zoals planten, dieren en voorwerpen te bestuderen, kunnen archeologen reconstrueren hoe gemeenschappen in het verleden reageerden op veranderende temperaturen, neerslagpatronen en andere milieu-uitdagingen. Deze lessen bieden waardevolle inzichten voor onze huidige situatie en kunnen ons helpen begrijpen hoe we zelf veerkrachtiger kunnen worden.
Archeologisch onderzoek en klimaat
Archeologie is al sinds het einde van de negentiende eeuw verbonden met klimaatonderzoek. Archeologen ontdekten toen in Zwitserland en Scandinavië dat planten- en dierenresten konden helpen om de klimatologische context van prehistorische culturen te reconstrueren. In de loop van de twintigste eeuw werd de relatie tussen mens en klimaat steeds vaker het onderwerp van archeologisch onderzoek. Men begon in te zien dat klimaat een belangrijke rol speelt in de ontwikkeling van samenlevingen, en archeologische gegevens gaven inzichten in hoe klimaatveranderingen destijds de landbouwproductie, levensstijl en zelfs migratiepatronen beïnvloedden.
Archeologisch onderzoek laat zien dat mens en natuur altijd een verweven netwerk hebben gevormd, zoals wordt benadrukt in veel niet-westerse perspectieven, waar de mens geen heerschappij heeft over de natuur, maar er juist deel van uitmaakt. Dit impliceert dat mensen in het verleden geen andere keuze hadden dan hun manier van leven aan te passen wanneer hun klimaat veranderde. Het zijn deze aanpassingen die ons vandaag kunnen inspireren om strategieën te ontwikkelen voor een duurzame, leefbare samenleving waarin de natuur als kracht of bondgenoot wordt gezien.
Bijdrage van de archeologie aan het klimaatveranderingsdebat
Het verleden als laboratorium
De grote waarde van archeologisch onderzoek ligt in het vermogen om strategieën voor duurzaam landschapsbeheer en aanpassingen aan klimaatveranderingen uit het verleden bloot te leggen. Archeologen zien dat klimaatveranderingen er altijd al zijn geweest, maar niet overal hetzelfde effect hebben gehad. Terwijl sommige gemeenschappen zich succesvol aanpasten door waterbeheer of veranderingen in landbouw, ondergingen andere gemeenschappen grotere sociale of economische ontwrichtingen. In die zin is het verleden ons 'laboratorium' in een tijd waarin we dringend nieuwe maatregelen nodig hebben, maar waarvoor experimenten tijd zouden vergen die we niet meer hebben. Het verleden kan dus proactief zijn: gegevens over de interactie tussen mensen en het milieu kunnen bijdragen aan het ontwikkelen van voorspellende modellen en theorieën. Ze geven ook informatie voor het bedenken van strategieën voor duurzaam beheer van door mensen gevormde landschappen in de toekomst.
Een voorbeeld van hoe archeologisch onderzoek ons kan helpen met oplossingen voor de toekomst is de studie van Prof. Robert Van de Noort, die zich richtte op aanpassingen aan de stijging van het waterniveau van kustgemeenschappen aan de Noordzee, in de Sundarbans en in Florida. Hij bestudeerde het verschil tussen populaties die zich aanpasten aan de stijging door hun nederzettingen op (schelpen)heuvels of terpen te plaatsen en de populaties die weerstand boden door langgerekte dijken en dammen te bouwen. Een deel van het onderzoek is samengevat in de volgende tabel.
Zich aanpassen aan de stijgende zeespiegel: verhoogde terpen/(schelpen)heuvels | Weerstand bieden tegen de stijgende zeespiegel: langgerekte dijken/dammen bouwen |
Natuurlijke sedimentatieprocessen zetten voort → land stijgt met zeeniveau | Verstoren van natuurlijke sedimentatieprocessen → land stijgt niet mee met zeeniveau |
Geen verhoogd risico op catastrofale overstromingen | Verhoogd risico op catastrofale overstromingen |
Behoud van de biodiverse rijkdom van de dynamische kust | Biodiversiteit van de kust wordt zwaar aangetast |
Behoud van landbouwpraktijken (inclusief gebruik van kwelders) | Mogelijkheid om akkerbouw uit te breiden op de korte-middellange termijn - maar problemen op de lange termijn |
Behoud van de vispraktijken | Verminderde vispopulatie |
Groepsidentiteit en veerkracht
Voor klimaatgevoelige gemeenschappen, zoals volkeren in het Noordpoolgebied, betekent het verlies van archeologisch erfgoed niet alleen een wetenschappelijk verlies, maar ook een aantasting van hun culturele identiteit, die hen verbindt met hun land en geschiedenis. Door hen inzicht te bieden in hoe eerdere generaties met klimaatcrises omgingen, helpt archeologie deze gemeenschappen zich beter voor te bereiden op huidige en toekomstige uitdagingen. Interacties met en verhalen over het verleden bieden niet alleen inzicht in de dynamiek en veranderingen van toen, maar vergroten ook de waardering voor de ervaringen en vindingrijkheid van hun voorouders. Zo kan archeologie bijdragen aan het versterken van groepsidentiteiten en veerkracht, vooral wanneer het met de gemeenschappen zelf wordt beoefend.
Psychologische drempels overwinnen
Door kleinschalig en regionaal onderzoek kan archeologie de psychologische afstand tot klimaatverandering verkleinen, vooral in geïndustrialiseerde landen waar de impact minder zichtbaar is. Door klimaatverandering te presenteren als een verhaal van menselijke ervaringen en aanpassingen in een specifieke regio, wordt het tastbaarder en concreter voor de bevolkingen die daar wonen. Of is dit te optimistisch en zijn sommige mensen vastberaden om klimaatverandering te ontkennen?
Beperkingen van klimaatveranderingsarcheologie
Hoewel klimaatveranderingsarcheologie veelbelovend is, heeft het ook zijn beperkingen. Ten eerste is het belangrijk om onderscheid te maken tussen natuurlijke klimaatverandering en door de mens veroorzaakte klimaatverandering, en om regionale klimaatgegevens te plaatsen binnen mondiale IPCC-modellen. De snelheid en schaal van moderne klimaatverandering zijn moeilijk te vergelijken met historische voorbeelden.
Daarnaast is het verleden beperkt in wat het ons kan vertellen over de moderne wereld. De bevolkingsgroei van de afgelopen eeuw(en) maakt het bijvoorbeeld duidelijk dat aanpassing zoals vroeger niet vanzelfsprekend is.
Ten slotte is klimaatverandering niet alleen een studieonderwerp binnen de archeologie, maar ook een bedreiging ervan. Het materiële verlies van zowel antropogene als natuurlijke archieven, die getuigen van klimaatgebeurtenissen uit vroegere perioden van de menselijke geschiedenis, is niet alleen alarmerend voor archeologen en andere natuurwetenschappers, maar heeft ook ernstige gevolgen voor de inheemse gemeenschappen die in deze regio's wonen.
Voorbeeld: door het smelten van de permafrost komt er veel archeologisch organisch materiaal, zoals houten of leren voorwerpen, bloot te liggen. Er zijn echter niet genoeg archeologen en zeker niet voldoende financiële middelen beschikbaar om al deze belangrijke artefacten te verzamelen en te onderzoeken. Zodra ze uit het ijs zijn, vergaan dit soort materialen snel, waardoor we nooit meer van hun bestaan zullen weten.
Conclusie
Ik ben zeker niet van mening dat klimaatveranderingsarcheologie dé oplossing biedt voor alle uitdagingen van deze eeuw. Maar ik geloof wel dat het verleden ons kan helpen veerkrachtig te blijven in tijden van onzekerheid. Archeologie leert ons dat het mogelijk is om als samenleving te overleven en aan te passen, zelfs onder zware omstandigheden. De belangrijkste bijdrage van klimaatveranderingsarcheologie aan het moderne debat over klimaatverandering ligt niet alleen in het vinden van oude aanpassingsstrategieën die al eens getest zijn geweest, maar ook in het bieden van inspiratie voor nieuwe, op duurzaamheid gerichte benaderingen.
Archeologie zou niet alleen maar een slachtoffer van klimaatverandering moeten zijn: het kan deel uitmaken van de oplossing.